Now I’m afraid you haven’t really got hold of my main contention

Niemand wou de Tractatus uitgeven.

Wittgenstein had het boek afgewerkt tijdens de zomer van 1918 in de villa van zijn oom Paul in Oberalm bij Salzburg. De depressieve Ludwig was met verlof van het front, na de beslissende nederlaag van Oostenrijk-Hongarije tijdens de (tweede) slag bij de Piave in Noord-Italië.

Zodra de Logisch-Philosophische Abhandlung klaar was, stuurde Wittgenstein ze naar Jahoda & Siegel, de uitgevers van Karl Kraus zijn Fackel – maar die weigerden wegens technische redenen. Vermoedelijk deden de vele wiskundige symbolen in het boek Wittgenstein de das om. Later bedankten onder meer ook Braumüller, Insel, Reichl, Reclam en Cambridge University Press voor de eer.

Wittgenstein had ook Gottlob Frege een exemplaar gestuurd – maar de oude filosoof geraakte niet verder dan wat oppervlakkige vragen over de eerste bladzijde. Alle hoop was nu op Bertrand Russell gevestigd: als er iémand was die misschien kon begrijpen wat Wittgenstein bedoelde… Maar hoe kon een Oostenrijkse oorlogsvrijwilliger met een Engelse pacifist communiceren?

Na de ineenstorting van de Oostenrijks-Hongaarse dubbelmonarchie in oktober 1918 was Wittgenstein krijgsgevangen genomen en ondergebracht in een Campo Concentramento, eerst nabij Como, en begin 1919 in Cassino. Van daaruit kon hij eindelijk Russell schrijven:

I’ve written a book called “Logisch-Philosophische Abhandlung” containing all my work of the last six years. I believe I’ve solved our problems finally. This may sound arrogant but I can’t help believing it. I finished the book in August 1918 and two months after was made Prigioniere. I’ve got the manuscript here with me. I wish I could copy it out for you; but it’s pretty long and I would have no safe way of sending it to you. In fact you would not understand it without a previous explanation as it’s written in quite short remarks. (This of course means that nobody will understand it; although I believe, it’s all as clear as crystal. But it upsets all our theory of truth, of classes, of numbers and all the rest.) I will publish it as soon as I get home.

Ludwig Wittgenstein aan Bertrand Russell, 13 maart 1919

De “quite short remarks” waar Wittgenstein naar verwijst, dragen in belangrijke mate bij aan de reputatie van de Tractatus. Het geschrift is immers opgetrokken uit 541 genummerde Sätze, stellingen of uitspraken, waarbij Satz 2.0121 een opmerking is bij nummer 2.012, die op zijn beurt een opmerking is bij 2.01. Er zijn 7 stellingen waaraan Wittgenstein het grootste “logische gewicht” toekende. De beroemdste daarvan is ongetwijfeld de laatste – die overigens géén toelichtingen meer kreeg:

7 Wovon man nicht sprechen kann, darüber muß man schweigen.

Maar Russell begreep Wittgensteins Tractatus niet. Na het manuscript “twee keer zorgvuldig” te hebben gelezen, bleek wat Russell als “your main contention” zag, voor Wittgenstein “only a corollary” te zijn.

Now I’m afraid you haven’t really got hold of my main contention, to which the whole business of logical prop[osition]s is only a corollary. The main point is the theory of what can be expressed (gesagt) by prop[osition]s – i.e. by language – (and, which comes to the same, what can be thought ) and what can not be expressed by prop[osition]s, but only shown (gezeigt); which, I believe, is the cardinal problem of philosophy.

Ludwig Wittgenstein aan Bertrand Russell, 19 augustus 1919

Satz 7 hierboven wordt doorgaans gelezen alsof Wittgenstein de logica en de filosofie wil ontdoen van alle metafysische onzin door, zoals hij het in zijn voorwoord stelt, “dem Denken eine Grenze zu ziehen, oder vielmehr – nicht dem Denken, sondern dem Ausdruck der Gedanken.” Maar voorbij die grens ligt een andere wereld die Wittgenstein diep respecteerde. Als de Tractatus ergens over gaat, is het dit : het allesbepalende onderscheid tussen wat er gezegd kan worden en wat alleen kan worden getoond. De toepassing daarvan gaat voor Wittgenstein véél verder dan het domein van de logica waartoe Russell zich beperkt.

4.1212 Was gezeigt werden kann, kann nicht gesagt werden.

In een brief aan Ludwig von Ficker, een andere uitgever die de Tractatus niet zou uitgeven, omschrijft Wittgenstein het zo:

Zugleich mit diesem Brief geht das Manuskript an Sie ab. […] Und da ist es Ihnen vielleicht eine Hilfe, wenn ich Ihnen ein paar Worte über mein Buch schreibe: Von seiner Lektüre werden Sie nämlich – wie ich bestimmt glaube – nicht allzuviel haben. Denn Sie werden es nicht verstehen; der Stoff wird Ihnen ganz fremd erscheinen. In Wirklichkeit ist er Ihnen nicht fremd, denn der Sinn des Buches ist ein Ethischer. Ich wollte einmal in das Vorwort einen Satz geben, der nun tatsächlich nicht darin steht, den ich Ihnen aber jetzt schreibe, weil er Ihnen vielleicht ein Schlüssel sein wird: Ich wollte nämlich schreiben, mein Werk bestehe aus zwei Teilen: aus dem, der hier vorliegt, und aus alledem, was ich nicht geschrieben habe. Und gerade dieser zweite Teil ist der Wichtige. Es wird nämlich das Ethische durch mein Buch gleichsam von Innen her begrenzt; und ich bin überzeugt, dass es, streng, nur so zu begrenzen ist. Kurz, ich glaube: Alles das, was viele heute schwefeln, habe ich in meinem Buch festgelegt, indem ich darüber schweige.

Ludwig Wittgenstein aan Ludwig von Ficker, oktober/november 1919

Dat alles rook voor Russell te veel naar mystiek. Voor Wittgenstein daarentegen was het bittere ernst. We komen er later uitgebreid op terug.

Russell was voldoende overtuigd van de waarde van het boek dat hij wel een inleiding wou schrijven. Daarmee zou de uitgave van de Tractatus geen probleem meer mogen vormen. Maar toen Wittgenstein Russells inleiding onder ogen kreeg, vond hij daarin zoveel waar hij niet mee akkoord kon gaan dat hij de uitgever Reclam verbood om ze mee op te nemen in de publicatie – waarna die prompt weigerde het werk uit te geven.

Een kennis van Russell had ondertussen Wilhelm Ostwald, winnaar van de Nobelprijs voor de scheikunde in 1909, bereid gevonden Wittgensteins werkstuk op te nemen in zijn Annalen der Naturphilosophie, zij het opnieuw mét inbegrip van Russells inleiding. Wittgenstein legde zich neer bij het voldongen feit. Ostwald verminkte de tekst overigens zo zwaar dat Wittgenstein de eerste publicatie van de Logisch-Philosophische Abhandlung als een “Raubdruck” door een “Erzscharlatan” beschouwde.

Wat hem betreft, was de échte eerste uitgave de Duits-Engelse bij Routlegde & Kegan Paul in november 2022. Opnieuw Russell had de taalkundige Charles K. Ogden gevraagd de Tractatus een plaats te geven in de International Library of Psychology Philosophy and Scientific Method waar Ogden redacteur van was. De Engelse vertaling werd door het vroeg gestorven genie Frank P. Ramsey verzorgd.

We slaan voorlopig Russells inleiding en Wittgensteins voorwoord over tot bij Satz 1 :

1 Die Welt is alles, was der Fall ist.