. . . und alles, was man weiß, nicht bloß rauschen und brausen gehört hat, läßt sich in drei Worten sagen.
Ferdinand Kürnberger werd 100 jaar voor de Tractatus geboren in Wenen, in 1821. Hij geldt als stamvader van de Weense kritisch-satirische (en antisemitische) feuilletonschrijvers, waarvan Karl Kraus waarschijnlijk de bekendste is.
Kürnberger nam deel aan de ‘oktoberrevolutie’ van 1848 in Wenen en, nadat hij Oostenrijk ontvlucht was, geraakte hij het jaar daarna ongelukkig genoeg verstrikt in de meiopstand in Dresden, wat hem op tien maanden gevangenisstraf kwam te staan. Het volkstümliche Duitsland was voor Kürnberger het gidsland; het lappendeken van de dubbelmonarchie was daarbij vergeleken een achtergebleven ambtenarengedrocht.
Het motto van de Tractatus komt uit het essay Das Denkmalsetzen in der Opposition dat Kürnberger eind 1873 in de Deutsche Zeitung publiceerde. In het essay maakt hij het onderscheid tussen de antieke kunst en de moderne “nordische” kunst, om zijn oppositie te onderbouwen tegen een standbeeld voor Friedrich Schiller. (Kürnberger vereerde Schiller maar had grote moeite met het Denkmal–Comité dat geld inzamelde voor een standbeeld.) Waar de antieke kunst uitgaat van het lichaam, aldus Kürnberger, gaat de moderne kunst uit van de ziel. Daarom is de kunst van de oudheid een beeldende kunst en die van vandaag een lyrische, muzikale, picturale – kortom romantische kunst.
Kürnberger laat zijn mening vertolken door een Ganzgebildete die – in tegenstelling met een Halbgebildete – geen “hele boeken en wintersemesters” nodig heeft om zijn punt te maken, maar voldoende heeft aan “drie woorden”.
Wie Schiller wil eren, leest beter Schiller.
Nicht was sich sehen, sondern was sich denken läßt, liegt im Bedürfniß und in der Neigung der Deutschen. Die nationalste Schillerstatue ist immer Schiller selbst, und die Einthaler-Ausgabe seiner Werke, welche einen Schiller für Hunderttausende schafft, ist das volkstümlichste, einzig wahre und wirkliche Schillerdenkmal.
Ferdinand Kürnberger, recensie van de correspondentie tussen Schiller en Goethe, 1870.
Zou Wittgenstein het motto hebben gekozen om een andere reden dan enkel de ‘drie woorden’? Nergens in zijn brieven of dagboeken suggereert Wittgenstein dat hij met name een ‘linguistic turn‘ avant la lettre gelezen zou hebben in het werk van Kürnberger. Het feitelijke onderwerp van het essay waaruit het motto stemt, net als de politieke denkbeelden van Kürnberger, kunnen hem bezwaarlijk bijzonder geboeid hebben.